Kamus-ı Türkî’nin Önemi Nedir? Dilin Kalbinde Adalet, Eşitlik ve Çoğulculuk
Bazen bir kitap, yalnızca kelimeleri değil, bir toplumu da yerinden oynatır. “Kamus-ı Türkî” tam da böyle bir eser: Yüzyılı aşkın bir süredir yalnızca sözlük olarak değil, dil yoluyla adalet, eşitlik ve kapsayıcılık arayışımızın sessiz kılavuzu. Bugün, bu eserin önemini toplumsal cinsiyet, çeşitlilik ve sosyal adalet merceğinden konuşmaya davet ediyorum. Çünkü dilin sınırlarını genişletmek, toplumun sınırlarını da genişletir.
Kısaca: Kamus-ı Türkî Nedir ve Neden Hâlâ Gündemde?
Kamus-ı Türkî, Osmanlı’nın son döneminde Şemseddin Sami tarafından hazırlanmış, Türkçenin söz varlığını derli toplu sunan kapsamlı bir sözlüktür. Devrinin dil gerçekliğini –Arapça ve Farsça etkileri, yerel ağızlar, günlük konuşma– titizlikle kayda geçirirken, aynı zamanda modern Türkçeye açılan kapının menteşelerini yağlamıştır. Yani mesele sadece kelime anlamları değildir; bu eser, dilin toplumsal belleğini korur, kelimelerin arkasındaki kültürü ve çokdilli mirası görünür kılar.
Dil = Güç: Kamus-ı Türkî’nin Toplumsal Rolü
Bir sözcüğün tanımı, onu kimlerin kullanabildiğini ve kimin hikâyesinin duyulabildiğini de belirler. Bu sözlük; farklı lehçelerden, sınıflardan ve kültürlerden kelimeleri aynı çatı altında bir araya getirerek “dil eşitliği” fikrini güçlendirir. Bugün “Kamus-ı Türkî önemi nedir?” diye soruyorsak, cevabın büyük bir kısmı burada: Dilin demokratikleşmesi.
Toplumsal Cinsiyet Perspektifi: Sözlüğün Satır Aralarındaki Eşitlik
Toplumsal cinsiyet eşitliği, dilin içinde başlar. Kelimelere yüklenen anlamlar, atasözleri, mecazlar, kadın ve erkek temsilleri… Tüm bunlar, sözlüklerin bakışını da yansıtır.
– Empati ve toplumsal etkiyi önceleyen yaklaşım: Kadınların deneyimlerini, kamusal ve özel alanlarda kullandıkları dil örneklerini görünür kılmak; kadın emeğinin ve bilgi birikiminin sözlüğe yansıyan izlerini takip etmek, dildeki “kim konuşabiliyor?” sorusuna yanıt verir.
– Analitik ve çözüm odaklı yaklaşım: Erkeklerin baskın olduğu düşünülen alanlarda dahi, tanım teknikleri, köken bilgisi, kullanım notları ve örnek cümleler aracılığıyla ölçülebilir bir temsil analizi yapılabilir. Böylece eksik temsiller saptanır, yeni baskılar ve dijital sürümler için somut düzeltme önerileri üretilebilir.
Bu iki yaklaşım birlikte düşünüldüğünde, Kamus-ı Türkî yalnızca geçmişi belgeleyen bir metin değil; dil eşitliğinin gelecekte nasıl kurulacağına dair bir laboratuvar hâline gelir.
Çeşitlilik: Çok Sesli Bir Dilin Haritası
Kamus-ı Türkî, farklı coğrafyalardan derlenen sözcükleri, halk söyleyişlerini ve komşu dillerle etkileşimleri barındırarak çoğulculuğu kurumsallaştırır.
– Kültürel Köprü: Türkçenin Balkanlar’dan Kafkasya’ya uzanan temaslarını kayda geçirir; bu da göç, çokdillilik ve kültürlerarası alışverişi günümüz tartışmalarına bağlar.
– Sınıf ve Bölge Dili: Yalnızca “edebî” olanı değil, gündelik dili de ciddiye alır. Bu, eğitimde ve medyada standart dil merkezci yaklaşımın sorgulanmasına imkân tanır.
Sosyal Adalet: Söz Hakkının Paylaştırılması
Sözlük, yalnızca kelimeleri sıralamaz; kimin sözü meşru kabul ediliyor sorusunu da yanıtlar. Kamus-ı Türkî, halk diline alan açtıkça, öğrenim görmemiş ya da merkeze uzak toplulukların sesini de tarihe not düşer.
– Eğitime Erişim: Dilin kapısını aralayan sözlükler, sınıfsal bariyerleri azaltır; okur-yazarlık ve kelime haznesi arttıkça, bireylerin kamusal hayatta eşit söz hakkı güçlenir.
– Medya ve Hukuk Dili: Net tanımlar, bilgiye erişimi kolaylaştırarak hak arama süreçlerinde fırsat eşitliği sağlar. Tanımı anlaşılan bir kavram, tartışmada avantaja dönüşür.
Bugün İçin Ne Anlama Geliyor? Dijitalleştirme ve Katılımcı Güncellemeler
Kamus-ı Türkî’yi yaşayan bir kaynak gibi görmek, onu dijital platformlara taşımak ve katılımcı sözlük kültürü ile buluşturmak demektir.
– Kadın ve LGBTQIA+ terimleri, engellilik dili, göç terminolojisi gibi alanlarda kapsayıcı çerçeveler üretmek; tarihsel içerikle bugünün etiğini buluşturur.
– Açık veri yaklaşımı ve şeffaf sürüm notlarıyla, hangi tanımın neden güncellendiği izlenebilir; böylece sözlük, yalnızca akademisyenlerin değil, topluluğun ortak aklının eseri olur.
Eleştirel Okuma: Tarihsel Bağlamı Unutmadan
Elbette her sözlük gibi Kamus-ı Türkî de döneminin değer yargılarını taşır. Bazı tanımlar bugün sorunlu görünebilir. Burada amaç eseri reddetmek değil; tarihsel bağlamı koruyarak eleştirel okumayı sürdürmek, yeni baskılarda kapsayıcı bir dil inşa etmektir. Böylece köklerimizle bağ kurarken, geleceğe daha adil bir sözlük bırakabiliriz.
Uygulamada Ne Yapabiliriz? Empati + Analitik Plan
– Empati: Sınıflarda ve topluluk atölyelerinde Kamus-ı Türkî’den seçilen kelimelerin hikâyeleri anlatılsın; farklı kimliklerden katılımcılar, bu kelimelerle kendi deneyimlerini paylaşsın.
– Analitik: Tanım verisi, kullanım örnekleri ve köken bilgisi dijitalleştirilip açık bir corpus hâline getirilsin; kapsayıcılık göstergeleri (cinsiyet temsili, bölgesel çeşitlilik, engellilik dostu dil vb.) düzenli raporlansın.
Sonuç: “Kamus-ı Türkî önemi nedir?” sorusunun çağdaş yanıtı
Kamus-ı Türkî, dilimizi birleştiren harç; farklılığımızı meşru kılan kayıt; adalete giden yolda sözün eşitçe paylaştırılması için bir araçtır. Toplumsal cinsiyet eşitliği, çeşitlilik ve sosyal adalet perspektifleriyle yeniden okunduğunda, bu eser yalnızca geçmişin aynası değil, yarının sözlüğü olur.
Peki sizin deneyiminizde hangi kelimeler dışarıda bırakılmış ya da yanlış temsil edilmiş hissi yaratıyor? Kapsayıcı bir sözlük için hangi tanımların güncellenmesini isterdiniz? Yorumlarda buluşalım; dilin geleceğini birlikte yazalım.